Fossum
Rijd van Vitlycke 2 km. noordwaarts naar Tanum Kyrka. Ga rechtsaf en na 50 meter linksaf richting Bullarebygden (weg 163). Na circa 3 km. ligt rechts van de weg een parkeerplaats (ook geschikt voor bussen). De gravures liggen aan de andere kant van de weg.
Bij Fossum is de karakteristieke lokatie voor rotsgravures goed zichtbaar: een gladde licht hellende rots naar de zon gericht, met uitzicht over een vriendelijke door heuvels beschutte vallei.
Op het paneel van Fossum zijn ruim 180 figuren, zodanig tussen de natuurlijke scheuren geplaatst, dat het op een bewuste compositie lijkt. Dit is vrij uniek voor de scandinavische rotsgravures. De meeste panelen bezitten meerdere palimpsesten (twee over elkaar heen geplaatste figuren), wat doet vermoeden dat ze over lange perioden - mogelijk zelfs ruim 1000 jaar - zijn gebruikt. Op het paneel van Fossum is echter slechts één palimpsest te vinden
Niet alleen de mogelijk bewuste compositie of samenstelling van de figuren maakt het paneel bijzonder. Als we kijken naar de manier waarop de figuren zijn gemaakt, zien we een uniforme stijl en een vakkundige uitvoering. In vergelijking tot veel andere rotstekeningen is de artistieke uitvoering van de figuren op dit paneel van een hoge kwaliteit. Al deze aspecten sterken het vermoeden dat het paneel van Fossum door één en dezelfde persoon (of groep van personen) is gemaakt.
Bepaalde details van onder meer de wapens doen vermoeden dat het paneel in de periode van 700 - 600 v.Chr. (de Late Bronstijd) is gemaakt.
Jachtscènes Jachtscènes komen verhoudingsgewijs niet zoveel voor in Bohuslän. Op het paneel van Fossum zijn er echter twee jachtscènes afgebeeld. In beide gevallen zien we een man die zijn speer stoot in het lichaam van een dier. Bij de ene scène is dit waarschijnlijk een hert en bij de andere waarschijnlijk een wolf of vos. Elders op het paneel zien we boogschutters die hun wapen op een dier hebben gericht.
Het dagelijkse leven werd zelden op de rotsen afgebeeld. Er zijn weliswaar herkenbare aspecten uit het dagelijkse leven afgebeeld, zoals bijvoorbeeld de jacht en het ploegen, maar niet met de bedoeling om deze informatie aan het nageslacht mee te delen. Er zijn bijvoorbeeld geen afbeeldingen bekend, waar het resultaat van de jacht - de eigenlijke buit - te zien is.
De jachtscènes worden dan ook niet verklaard als een afbeelding van een succesvolle jacht, maar eerder als een offerritueel of een bede naar de goden voor een succesvolle jacht. Misschien zien we hier een afbeelding van een ritueel, waarbij een jongen zijn eerste prooi dood en daarmee een man werd.
Het hert symboliseert niet alleen de vitaliteit en scheppende kracht, met name in het jachtseizoen, maar ook de natuurlijke levenscyclus: geboorte - vruchtbaarheid
Deze symboliek is afgeleid van het feit dat het hert in de herfst zijn gewei verliest, om in de lente een nog groter en indrukwekkender gewei terug te krijgen. In heel West-Europa vinden we prehistorische mythen rond het hert. De Keltische vruchtbaarheidsgod droeg bijvoorbeeld een geweikroon
Geheel rechts op het paneel zijn twee mannen met honden afgebeeld. De hond is het oudste door de mens gedomesticeerde dier en heeft als levenslange vriend, jachtgezelschap, herder en bewaker altijd een bijzondere plaats in het leven van de mens ingenomen. In West-Zweden heeft men speciale hondegraven uit de vroege Steentijd gevonden, waarbij de lichamen van de honden met heilig rood waren bestrooid.
Op het paneel zijn ook twee mannen met een staf afgebeeld, die met de rug naar elkaar toestaan. Dit is ongetwijfeld een voorstelling van een rituele dans, waarbij de mannen waarschijnlijk een snavelvormig masker droegen. De mannen zijn volledig spiegelbeeldig afgebeeld, iets wat in de Bronstijd vaker voorkwam. De bronzen hoorns (luren) werden bijvoorbeeld altijd als spiegelbeeldig en tegenovergestelde paren gemaakt.
Slechts een paar afbeeldingen zijn vrijwel zeker van het vrouwelijk geslacht. Hoewel de vrouw nergens op de rots met borsten wordt afgebeeld, zijn ze in veel gevallen toch duidelijk herkenbaar. Dit geldt met name voor de regelmatig voorkomende zogenoemde bruidsparen, waarbij duidelijk te zien is dat er een man en een vrouw zijn afgebeeld. In de meeste gevallen draagt de vrouw een paardenstaart en is de man fallisch en draagt hij een zwaard.
Op het paneel van Fossum staat geen bruidspaar, maar wel een vrouw met paardenstaart, geheven armen en een schaalkuiltje tussen de benen. Het schaalkuiltje tussen haar benen wordt wel gezien als een levenssymbool, een benadrukking van de vruchtbaarheid.
Rechts van de vrouw zijn twee hoornblazers afgebeeld. De hoorns (luren) waren waardevolle en ingenieus gemaakte instrumenten, die zonder twijfel een belangrijke rol hebben gespeeld bij de religieuze rituelen. Hoornblazers zijn vaak aan boord van de boten te zien, waarbij ze meestal worden weergegeven door een S-vormige verticale lijn.
Dankzij de archeologische vondsten weten we hoe de hoorns eruit zagen en zelfs hoe ze hebben geklonken.
Door ze te vergelijken met andere culturen en andere prehistorische instrumenten, is het zelfs mogelijk bepaalde conclusies te trekken met betrekking tot de wijze waarop ze werden gebruikt. Vermoedelijk werden ze paarsgewijs bespeeld, zodat men een eindeloze toon kon produceren. Dit was nodig omdat een onderbreking van de hese toon de ban van het ritueel zou kunnen breken.
Op het paneel van Fossum zijn ook twee schijfafbeeldingen afgebeeld, die wel de twee zonnen van Fossum worden genoemd. Lasse Bengtsson zegt in het blad Fynd (2/91) het volgende over de onderste van de twee schijven:
Meer centraal in de compositie is een afbeelding te zien van een liggend figuur met twee benen en een schijfvormig lichaam, waaruit twee merkwaardige uitstulpsels steken. Als hier niet een mythologisch wezen is afgebeeld, is het minimaal duidelijk dat we hier een grotesk tweehoofdig dansmasker zien. In tenminste één ander geval komt een figuur met twee hoofden in combinatie met een vogelmasker voor op één ander paneel in Bohuslän.
Lasse Bengtsson gaat er bij zijn verklaring vanuit dat het geen afbeelding van een zon is, maar van een mens met een tweehoofdig dansmasker of mogelijk zelfs van een mythologisch wezen. Het afbeelden van tweehoofdige figuren was niet ongewoon onder de Keltische stammen op het continent en de Britse eilanden.
De bovenste schijf is zonder twijfel een afbeelding van de zon, omringd door vingervormige motieven. Deze motieven worden op verschillende manieren verklaard, onder meer als een symbool voor vogels, adoranten, dansers of zonnestralen, hoewel het laatste niet waarschijnlijk lijkt. Een van de motieven rondom deze zon, lijkt eerder een ophangoog te zijn. Het is bekend dat de zon in de Bronstijd tijdens rituelen werd rondgedragen. Zou het mogelijk zijn dat dit motief op de rots aangebracht omdat de gemeenschap geen bronzen zonsymbool bezat?
Het hoofdpaneel van Fossum is zonder twijfel een van de mooiste panelen in Bohuslän, met een grote variatie aan afbeeldingen. Neem de tijd voor dit paneel en het 300 meter verder gelegen paneel van Balken. Het is de moeite meer dan waard!
Fossum T 260
Naast het hoofdpaneel zijn hier ook een aantal kleinere panelen te vinden. Een ervan ligt vlakbij de weg.
Het is een klein paneel met een drietal motieven, waarvan er twee onder de begroeiing liggen. Het zichtbare motief is het weinig voorkomende netfiguur. Het motief op zich is makkelijk te herkennen, maar naar de betekenis kunnen we eigenlijk alleen maar gissen. Net als voor alle andere motieven, heeft ook het netfiguur een rituele betekenis gehad. Sommige onderzoekers zijn bijvoorbeeld van mening dat het motief is afgebeeld om het geluk bij de visvangst af te dwingen, zoals de jachtscènes het geluk bij de jacht moesten afdwingen.
Hoewel het logisch klinkt, lijkt het netfiguur toch meer te symboliseren. Neem bijvoorbeeld het netfiguur van Trättelanda, dat is voorzien van een hoofd en twee handen. Dr. Flemming Kaul is van mening dat iedere religie ook negatieve krachten kent. Hij ziet in het netfiguur de negatieve kracht die in de andere wereld probeert te voorkomen dat de zon opnieuw geboren kan worden.
Fossum T 261
Langs het pad naar het paneel van Balken, ligt een klein, maar interessant paneel. Naast een paar eenvoudige bootmotieven vinden we hier een prachtige boot met mooie gestileerde paardenhoofd stevens en drie armloze mensfiguren aan boord. Boven de boot zijn twee symbolen afgebeeld die wel worden verklaard als vogels. De boot vaart van rechts naar links. Sommige zien in dit motief een zogenoemde dodenboot op weg naar de Andere Wereld
Het andere interessante motief op deze rots bestaat uit een voetstap in een vierkant. Maar als je goed kijkt, zie je dat het vierkant bestaat uit vier eenvoudige bootmotieven, die min of meer bewust in een vierkant zijn geplaatst. In de voetstap is een schaalkuiltje geplaatst. Het is een uniek en (nog) niet te verklaren motief.
Een paar meter verder is een prachtig voorbeeld te vinden van een minilandschap waarbij de vorm van de rots is gebruikt om het motief in een soort eigen landschap te plaatsen.
Tegelijkertijd zien we heel goed dat (stromend) water een belangrijk aspect was. Links onderin stroomt het water van de hoger gelegen delen op de rots. Vervolgens stroomt het water door een gletsjergroef naar een mini waterbassin en van daaruit verder over de rots. De boot is zodanig in de gletsergroef geplaatst dat het de indruk wekt met de stroom mee naar de onderzijde van de rots te varen. In de waterstroom na het natuurlijke waterbassin zijn nog drie eenvoudige boten afgebeeld.
Balken T 262
Balken is het laatste paneel hier. In tegenstelling tot de andere panelen, zijn de motieven hier niet ingeschilderd. Er is een levendige discussie gaande over de vraag of de motieven ingeschilderd zouden moeten worden. Bij dit paneel is bewust gekozen om de afbeeldingen in hun oorspronkelijke vorm te laten zien.
Het bekendste motief is het zogenoemde zonnenpaard - een paard dat de zon helpt op zijn reis langs de hemel. Dit motief is op meerdere rotsen in Bohuslän te vinden, maar in geen van de gevallen is het zonnenpaard zo mooi en zo elegant afgebeeld als hier.
Meer informatie over de zonsymbolen vindt u hier
Op het paneel vinden we ook een prachtige afbeelding van een hertje. De gehele afbeelding is niet veel groter dan 20 x 20 cm.
Iedere rots heeft zijn kwartiertje van fame zoals we dat gekscherend wel eens zeggen. Daarmee bedoelen we het moment dat de zon precies goed staat en de afbeeldingen "opeens" zichtbaar worden. Bij Balken ligt dat rond zes uur 's avonds. Overdag zijn slechts een paar motieven zichtbaar, zoals deze voetstappen. De reden is dat de afbeeldingen vrij diep zijn gekerfd. Waarom sommige afbeeldingen dieper zijn gemaakt dan andere, is (nog) onduidelijk.
Met uitzondering van de 'rood' ingekleurde afbeeldingen, zijn alle foto's gemaakt tijdens de documentatieweek georganiseerd door Tanums Hällristningsmuseum Underslös / Scandinavian Society for Prehistoric Art. De copyright berust bij deze organisatie.
Onze dank gaat dan ook uit naar Tanums Hällristningsmuseum Underslös voor het mogen gebruiken van de foto's.